Gdzie jest ta ulica, gdzie jest ten dom?

Dawno, dawno temu, kiedy nie było jeszcze ulicy Kościuszki, pracownicy zatrudnieni w głównym budynku Książnicy Płockiej pracowaliby… na peryferiach? Umówmy się, że obecny układ urbanistyczny ścisłego centrum Płocka jest efektem regulacji pruskiej z pocz. XIX w. Większość ulic (Tumska, Stary Rynek, Sienkiewicza, Kolegialna, Bielska) pojawia się dopiero na planie miasta z 1803 r., wykonanym przez budowniczego pruskiego Schmida. I nikt tego nie zmieni.

Natomiast książka Gryszpanowicza znakomicie pokazuje, co – na przestrzeni dziejów - mogą zrobić ludzie mając do dyspozycji  władzę,  śrubokręt i nieme tabliczki gotowe na każdą nazwę. Nie, nawet nie muszą mieć wiedzy toponomastycznej, o rozsądku nie wspominając.  Najłatwiej zmieniać ulice i pomniki. Nowe osiedla nie dorobiły się swojej historii, choć już są spory, na przykład o rondo na Podolszycach Południe. Rada Osiedla chciała nazwać je Rondem Uśmiechu, zostało jednak Rondem Żołnierzy Wyklętych. Natomiast warto przejrzeć losy starych ulic, choćby: Misjonarska, Obrońców Westerplatte, Sienkiewicza (tu z kolei przykład obłędu Niemców, którym chyba zabrakło patronów dla prestiżowych obiektów), Kazimierza Wielkiego czy Słoneczna. Sonnen-strasse (nawet Niemcy chętnie chodzili tu na spacery) dla wielu płocczan z nawyku pozostanie Świerczewskiego, i już. Bywam w tej okolicy i nieraz kierowcy pytają, jak dojechać do numeru jakiegoś tam. Zresztą widziałam niedawno ulicę o tej nazwie w Bolkowie, co nieco mnie zdziwiło. Jest w sieci strona, która tropi takie relikty komunizmu i skrupulatnie wylicza, że w RP zostało jeszcze 22 „Świerczewskich” i, o zgrozo, 9 „Gwardii Ludowych”, w tym jedna w Płocku. Ocalała (jak uzasadniano, z uwagi na brak środków w budżecie). Chyba mamy coś jeszcze, ale nie chce mi się sprawdzać. Na pewno nie jest to Nowotko (choć akurat niekoniecznie musiał ozdabiać Stary Rynek), ani Bierut, który już w 1989 r. powrócił do historycznie poświadczonych szat „Misjonarza”. Nie pragniemy też Wolnej Afryki, ani Patronatu ZMS. Tym bardziej Rewolucji Kubańskiej. Nie znalazł uznania w oczach płocczan pierwszy kosmonauta Jurij Gagarin (tego doprawdy nie rozumiem), czy Marian Buczek, podobnie Julian Wieczorek. Były też propozycje zamiany alei Roguckiego, ale tak się nie stało… Jednak w dalszym ciągu zbyt wolno porządkuje się nazwy ulic. Wiszą tablice z okresu realnego socjalizmu. Zdaję sobie sprawę z kosztów, ale są to zmiany, które trzeba zrobić – w 1992 r. do Komisji ds. Spraw Nazewnictwa Ulic przy płockiej Radzie Miejskiej wpływały tysiące takich listów. Wyliczono wówczas, że koszt zamiany nazw 18 ulic, które pojawiały się najczęściej wyniósłby 584 mln. zł.  (cyt za „Tygodnik Płocki” nr 1/1003 z 12 stycznia 1992 r., str.7).  Józef Stalin, od zakończenia wojny patron Kolegialnej padł ofiarą zmian już w 1956 r. i ulica, która była w międzywojniu ul. Polskiej Organizacji Wojskowej wróciła do historycznej nazwy odmiejscowej, która pochodzi od niemieckiego słowa Collegienhause – budynku kamery pruskiej (siedziby władz administracyjnych). O tym, że Kolegialnej patronował Józef Wissarionowicz pamięta pewnie coraz mniej płocczan.

Od strony Bielskiej, oglądnąwszy kawałek średniowiecznych murów obronnych Płocka idziemy wśród starych kamienic, mijając odbudowaną synagogę w kierunku Tumskiej. To Kwiatka. Ulica, która powstała w miejscu dawnej fosy miała nazwę Przekop. Później Nowa, Przyokopowa. Wreszcie przyjęła się nazwa ulicy Szerokiej, która widnieje w spisie płockich ulic z 1860 r. Kwiatka była Szeroką niecałe 100 lat, a potem została tzw. ulicą patrymonialną – zyskała patrona w osobie urodzonego w Płocku Józefa Kwiatka (1874-1910) ps. Tadeusz – płocczanina, działacza socjalistycznego pochodzenia żydowskiego.  Ówczesna Rada Miejska stosunkiem głosów 24:7  poparła kandydaturę. W 1994 wniosek przywrócenia ulicy historycznej toponimicznej nazwy Szeroka upadł już w Komisji ds. Nazewnictwa Ulic (2 – za, 3 – przeciw, 2 – wstrzymujące się).

To jest pierwszy, dla mnie najbardziej interesujący, aspekt pracy autora. Prześledzenie zmian w kontekście historycznym pokazuje, że każdy zarządca musi, za przeproszeniem, zostawić swój ślad zapachowy na murze. O ile ten amok propagandowy jest zrozumiały w przypadku okupantów i dyktatorów, o tyle „potępieńcze swary” wśród swoich bywają żałosne. Myślę, że nadchodzi kolejna tura zmian...

Na zakończenie jeszcze jedna ulica o ciekawej historii. W zasadzie język płocczan do dziś ewoluuje w kierunku jej nowej nazwy i mówi się o mieszkaniu „na Cholerce” zamiast: na Grabówce. Nazwa „Grabówka Płocka” pojawia się w dokumentach z 1953 r., z czasem skróciła się do: Grabówka. Właściwie Cholerka mentalnie przestała w Płocku istnieć dopiero po wybudowaniu ulicy Grabówka, i tak jak pisze Gryszpanowicz, trudno jest nawet w oficjalnych dokumentach do niej dojść. Taką nazwę zawierały księgi meldunkowe z 1931 roku, potem Niemcy zmienili nazwę ulicy na Peststrasse. Zważywszy, że Pest, to po niemiecku dżuma, trudno ukryć podziw dla kreatywności okupanta. Mając wybór między dżumą a cholerą, postawili po prostu na to pierwsze…  

W tym miejscu istotnie był cmentarz choleryczny. Po klęsce powstania listopadowego w czerwcu 1831 r. przebywały w Płocku oddziały carskiej jazdy, które przywiozły ze sobą tę chorobę.

Warto podkreślić ogrom pracy edytorskiej przy liczącym blisko 400 stron, albumowym wydawnictwie. Autor większość informacji merytorycznych przekazuje w nowoczesny, graficzny sposób. Do każdej ulicy dołączone są wzory tablic w historycznym ujęciu (począwszy od aktualnie obowiązującej), numery dróg, liczba osób zameldowanych na danej ulicy (wg stanu na dzień 2015 czerwca), numery dróg. Czytelnik dowie się też kim byli patroni ulic, zarówno historyczni, jak i obecni, pozna wydarzenia, czy organizacje związane z nazwą ulicy. Wszystko jest uporządkowane w osobnych boxach, pozwala na lekturę w sposób, jaki czytelnika aktualnie interesuje. Jeśli do tego dodamy fragmenty historycznych planów; w tym trzech dla Płocka najważniejszych pruskich planów regulacyjnych: Gӧpnera, Schonwalda i Schmida, skany uchwał, archiwalia, fotografie przedwojenne  i obecne, mamy dzieło prawie idealne.

Płocczanom, świadkom historii i pokoleniom, które po nas przyjdą – dedykuje swoja pracę Piotr Gryszpanowicz. Niech tak zostanie.

Zapraszamy do Czytelni i wypożyczalni po niepowtarzalną podróż po Płocku.

Milena

Piotr Gryszpanowicz, Leksykon nazw płockich ulic, Towarzystwo Naukowe Płockie, Płock 2016